რონდელის ბლოგი

რას ნიშნავს ჩინეთის ინიციატივა ირან-საუდის არაბეთს შორის ურთიერთობების ნორმალიზაციის შესახებ?

2023 / 03 / 27

ზურაბ ბატიაშვილი, რონდელის ფონდის მკვლევარი

2023 წლის 10 მარტს სამმა ქვეყანამ - ჩინეთმა, ირანმა და საუდის არაბეთმა ხელი მოაწერეს ერთობლივ განცხადებას, რომელიც თეირანსა და ერ-რიადს შორის ურთიერთობებს არეგულირებს.

რატომაა მნიშვნელოვანი ჩინეთის ეს ინიციატივა და რას შეიძლება ველოდოთ მისგან?

სამმხრივი დოკუმენტის გაფორმებისას

ირანი (რომელიც შიიტური სამყაროს ლიდერად მიიჩნევა) და საუდის არაბეთი (რომელიც სუნიტური არაბული სამყაროს ჰეგემონად მიიჩნევა), როგორც ერთმანეთთან დაპირისპირებული მძიმეწონოსანი რეგიონული ლიდერები, ბოლო ათწლეულების განმავლობაში არაერთხელ მდგარან სერიოზული სამხედრო კონფლიქტის დაწყების საფრთხის წინაშე, რომელსაც შეეძლო აეფეთქებინა მთელი ახლო აღმოსავლეთი.

ისინი დიდი ხნის განმავლობაში ერთმანეთს ე.წ. „proxy-ებით“ (ადგილზე საკუთარი მომხრეების საშუალებით) უპირისპირდებოდნენ იემენში, ლიბანში, სირიაში, სპარსეთის ყურეში, ღაზის სექტორსა და სხვა ადგილებში და ამ დაპირისპირებას არა მხოლოდ დიდი მსხვერპლი მოსდევდა, არამედ კოლოსალური თანხები (ათობით მილიარდი აშშ დოლარი) ჯდებოდა. თან არცერთ მხარეს არ გააჩნდა გადამწყვეტი უპირატესობა, რის გამოც ეს კონფლიქტები დროში იწელებოდა და არაერთ დამატებით პრობლემას წარმოშობდა როგორც ირანისთვის, ისე საუდის არაბეთისთვის.

ირან-საუდის არაბეთის დაპირისპირების სტრუქტურა

ხელმოწერილი დოკუმენტის მიხედვით, ირანი და საუდის არაბეთი შეთანხმდნენ ორი თვის განმავლობაში აღადგინონ დიპლომატიური ურთიერთობები (გახსნან საელჩოები), რომელიც შეწყვეტილია 2016 წლის ინციდენტის შემდეგ (მაშინ ირანელმა დემონსტრანტებმა, რომლებიც საუდის არაბეთში შიიტი სასულიერო ლიდერის ნიმრ ალ-ნიმრის სიკვდილით დასჯას აპროტესტებდნენ, შეტევა მიიტანეს საუდის არაბეთის საელჩოზე).

საუდელები მოელიან, რომ შეთანხმების მიღწევის შემდეგ ირანის მიერ მხარდაჭერილი იემენელი ჰუსიტები შეწყვეტენ თავდასხმას საუდის არაბეთზე, რაც დიდი ხნის განმავლობაში სერიოზულ ზიანს აყენებდა საუდის არაბეთის ინფრასტრუქტურასა და ეკონომიკას (მათ შორის, ნავთობგადამამუშავებელ მრეწველობასა და ნავთობის ტრანსპორტირებას). საერთო ჯამში, იემენში 2014 წელს დაწყებულ სამოქალაქო ომს, რომელშიც ერთმანეთის წინააღმდეგ ჩართული არიან ირანიც და საუდის არაბეთიც, დღემდე 377 000-ზე მეტი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა და მისი დასრულება ბევრი აქტორის ინტერესშია.

თეირანს კი სურს თავი დააღწიოს საერთაშორისო იზოლაციას, რომელიც სერიოზულ ეკონომიკურ და რეპუტაციულ ზიანს აყენებს ირანს.

პეკინის ინტერესია, საკუთარი ეკონომიკის განვითარებისთვის გარანტირებული ჰქონდეს ნავთობის უწყვეტი მიწოდება ახლო აღმოსავლეთის რეგიონიდან (რაც ვერ მოხდება, მაგალითად, ირან-საუდის არაბეთის სამხედრო კონფლიქტის დაწყების შემთხვევაში). ეს შეთანხმება კი ცალსახად ამცირებს ირან-საუდის არაბეთის პირდაპირი სამხედრო დაპირისპირების დაწყების საფრთხეს.

ჩინეთს ასევე სურს თავად შექმნას შეერთებული შტატების ერთგვარი ალტერნატივა და უფრო აქტიურად ჩაერთოს გლობალურ საკითხებში (სი ძინპინის ამასწინდელი ვიზიტიც მოსკოვში ამ თეზისს ამყარებს).

აქამდე ბევრი შუამავალი ეცადა ირანსა და საუდის არაბეთს შორის ურთიერთობების დარეგულირებას, თუმცა უშედეგოდ და ეს ბოლოს ჩინეთს გამოუვიდა (მას ამისთვის სამთვიანი ინტენსიური მუშაობა დასჭირდა). მაგრამ რადგან ეს მხოლოდ დასაწყისია, ჩნდება ბუნებრივი კითხვა: იქნება კი ეს პროცესი წარმატებული?

ახლო აღმოსავლეთში ძალიან ბევრი ხილული თუ უხილავი ფაქტორი არსებობს, რომლებმაც შესაძლოა სერიოზული კითხვები გააჩინოს ჩინეთის წამოწყებასთან დაკავშირებით. მით უმეტეს, იმ ფონზე, როდესაც ჩინეთი ფაქტობრივად პირველად ჩაერთო აქტიურად ახლო აღმოსავლეთის საქმეებში, ანუ მას ამ რეგიონში მოქმედების ნაკლები გამოცდილება აქვს.

გასათვალისწინებელი ფაქტია, რომ ჩინეთს შეზღუდული აქვს ბერკეტები, რითაც გავლენას მოახდენდა პროცესის მიმდინარეობაზე. მართალია, საუდის არაბეთის ნავთობის ექსპორტის 28% ჩინეთზე მოდის, მაგრამ ირანის მიმართ დაწესებული სანქციების გამო ძალზე შეზღუდულია ვაჭრობის მოცულობა ჩინეთსა და ირანს შორის (მაგალითად, ირანის ექსპორტი ჩინეთში 2022 წლის მარტიდან ოქტომბრამდე მხოლოდ 9,2 მლრდ აშშ დოლარს შეადგენდა).

ასევე საგულისხმო ფაქტია, რომ ჩინეთს, მისი მთავარი კონკურენტის – აშშ-სგან განსხვავებით, არასოდეს მიუღია მონაწილეობა რეგიონის უსაფრთხოების არქიტექტურაში. მისი სამხედრო ბაზა მხოლოდ ჯიბუტშია, ანუ პროცესებზე შესაძლო გავლენის მიზნით მას არ გააჩნია რეალური სამხედრო ბერკეტები ახლო აღმოსავლეთის რეგიონში.

შუამავლის როლისთვის კიდევ ერთი ხელისშემშლელი ფაქტორი მხარეების მიერ ჩინეთის ქმედებების აღქმაა. მაგალითად, საუდის არაბეთში ბევრი უკმაყოფილო დარჩა იმ ფაქტით, რომ 2021 წელს პეკინმა 25-წლიანი თანამშრომლობის ხელშეკრულება გააფორმა თეირანთან. მეორე მხრივ, ირანელებიც უკმაყოფილო დარჩნენ ჩინეთის განცხადების გამო, რომელიც ძირს უთხრიდა თეირანის პოზიციას ჰორმუზის სრუტეში მდებარე 3 სადაო კუნძულის კუთვნილებასთან დაკავშირებით.

მაგრამ ამის მიუხედავად, ჩინეთს გადაწყვეტილი აქვს კიდევ უფრო მკვეთრი ნაბიჯები გადადგას ახლო აღმოსავლეთის მომავალთან დაკავშირებით. მაგალითად, ის აპირებს სამიტის ჩატარებას არაბი მონარქებისა და ირანის მონაწილეობით.

ჩინეთის ამ აქტიურობას ყურადღებით აკვირდება შეერთებული შტატები. იგი ოფიციალურად მიესალმა კიდეც ამ ინიციატივას, რადგან ვაშინგტონის ინტერესებშია სტაბილურობა რეგიონში. თუმცა, აქვე ჩნდება ლეგიტიმური კითხვა: პეკინის გავლენის გაზრდა ახლო აღმოსავლეთში ხომ არ ხდება ვაშინგტონის ხარჯზე? ცხადია, რომ მომავალში ამ კითხვაზე ფიქრი და პასუხის გაცემა მოუწევთ გადაწყვეტილების მიმღებ პირებს შეერთებულ შტატებში.

ბუნებრივია, მოვლენების განვითარებას ახლოდან აკვირდება ისრაელიც. პრემიერ-მინისტრ ბინიამინ ნეთანიაჰუს შეფასებით, „ამერიკისა და ისრაელის სისუსტემ“ წაახალისა ერ-რიადი, რათა ამ უკანასკნელს მიემართა სხვა არხებისთვის. ცხადია, რომ ირან-საუდის არაბეთის დაახლოება ბუნდოვანს ხდის როგორც ისრაელ-არაბების დაახლოების პროცესს, ისე - საერთო ფართო ანტიირანული კოალიციის შექმნის პერსპექტივებს.

დასკვნები:

ჩინეთმა ისარგებლა იმ ერთგვარი დიპლომატიური ვაკუუმით, რომელიც რეგიონში შეიქმნა ბოლო 1 წლის განმავლობაში, როდესაც ვაშინგტონისა და მოსკოვის (რომელიც განსაკუთრებით 2015 წლიდან აქტიურად ჩაერთო სირიისა და ზოგადად ახლო აღმოსავლეთის საქმეებში) დროისა და ენერგიის უდიდესი ნაწილი მიმართულია რუსეთ-უკრაინის ომისაკენ. პეკინმა შეძლო მნიშვნელოვანი შუამავლის როლის შესრულება ახლო აღმოსავლეთის რეგიონში;
შეთანხმების ხელმოწერა მნიშვნელოვანი ნაბიჯია არა მხოლოდ ამ ორ ქვეყანას შორის არსებული დაძაბულობის დეესკალაციისთვის, არამედ იგი ასევე შეიძლება შეეხოს ირანის ურთიერთობებს სპარსეთის ყურის პატარა, მაგრამ მდიდარ არაბულ ქვეყნებთან, სადაც დიდია საუდის არაბეთის გავლენა;
ხელმოწერილი განცხადება არ აგვარებს ორი ქვეყნის ურთიერთობებში არსებულ პრობლემებს. დოკუმენტში აღნიშნულია, რომ „მხარეები არ ჩაერევიან ერთმანეთის შიდა საქმეებში“, თუმცა მასში საუბარი არაა რეგიონულ პრობლემებსა და მათი მოგვარების გზებზე. შესაბამისად, ღია რჩება საკითხი იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ გააგრძელებენ ეს ქვეყნები ურთიერთობებს საკუთარ ე.წ. „proxy“-ებთან, რომლებიც მათი საგარეო პოლიტიკის გატარების ერთ-ერთი მთავარი ინსტრუმენტია. ამგვარად, ირანსა და საუდის არაბეთს შორის კვლავ რჩება მთელი რიგი საკითხებისა (მაგალითად, სირია, ერაყი და ლიბანი), სადაც მხარეებს ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავებული პოზიციები უკავიათ;
ხელმოწერილი დოკუმენტი არის ერთგვარი „განზრახულობათა დეკლარაცია“. საჭიროა გარკვეული დრო იმის გასარკვევად, თუ რამდენად ნიშნავს მისი გაფორმება დეესკალაციის დაწყებას რეგიონში. შესაბამისად, მოგვიანებით გამოჩნდება რამდენად სიცოცხლისუნარიანი და ეფექტიანი შეიძლება იყოს ეს დეკლარაცია;
რეგიონში არაერთი პრობლემა არსებობს (მათ შორის, ირანის მიმართ დაწესებული მკაცრი ეკონომიკური სანქციები, ირანის ბირთვულ პროგრამასთან დაკავშირებული სირთულეები, სხვადასხვა ქვეყნების ეროვნული ინტერესები და ა.შ.), რომლებმაც შესაძლოა ხელი შეუშალოს ზემოხსენებულ განზრახულობათა სისრულეში მოყვანას;
ჩინეთი ახლო აღმოსავლეთში გააქტიურებით ერთგვარ რისკზეც მიდის. თუ მისი ინიციატივები წარუმატებელი გამოდგა, მას შეიძლება შესამჩნევი რეპუტაციული ზიანი მიადგეს, არა მხოლოდ ახლო აღმოსავლეთის რეგიონში;
პეკინის ინიციატივით დაწყებული ირან-საუდის არაბეთის დაახლოების პროცესის წარმატების შემთხვევაში, შეერთებულ შტატებსა და ისრაელს მოუწევთ ახლო აღმოსავლეთის მიმართ ახალი სტრატეგიის შემუშავება.

თემატური პოსტები

იხილეთ ყველა