უსაფრთხოების მიმოხილვა

სწორედ ამან განაპირობა სიუნიქში რუსული 102-ე ბაზის ორი ახალი საყრდენი პუნქტის განთავსება.

აზერბაიჯანის ინიციატივები ყარაბაღის ტერიტორიაზე

აზერბაიჯანის ხელისუფლებამ მის კონტროლქვეშ გადასულ ტერიტორიაზე მასშტაბური ინფრასტრუქტურული და სოციალური პროექტები დააანონსა, თუმცა მათ განხორციელებას რამდენიმე პრობლემა ეღობება. მათ შორის უმთავრესია ინფრასტრუქტურის არარსებობა. ამ ტერიტორიაზე მდებარე სოფლებისა და რაიონული ცენტრების აბსოლუტური უმრავლესობა მიწასთანაა გასწორებული. მეორე სერიოზული პრობლემა კი დანაღმული ველებია. სომხური შენაერთები და მთიანი ყარაბაღის დე-ფაქტო ხელისუფლება აზერბაიჯანის კონტროლირებად ტერიტორიასთან მომიჯნავე აღდამის, ფიზულისა და ჯებრაილის რაიონებში დიდ რესურსებს დებდა სამხედრო-საფორტიფიკაციო ინფრასტრუქტურის განვითარებაში, რაშიც ათასობით ჰექტარი დანაღმული ტერიტორიაც შედიოდა. მიუხედავად იმისა, რომ ამჟამად აქტიურად მიმდინარეობს ტერიტორიების განაღმვა, შესაძლოა ამ პროცესს ათ წელიწადზე მეტი დასჭირდეს.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, აზერბაიჯანის ხელისუფლების დაანონსებულ ინფრასტრუქტურულ პროექტებზე მუშაობასა და რეგიონის ინფრასტრუქტურის სრულ აღდგენას, დროის გარდა, არაერთი მილიარდი დოლარი დასჭირდება. ერთ-ერთ პრიორიტეტულ მიმართულებად განიხილება ქალაქი შუშა. იგეგმება ქალაქის ფართომასშტაბიანი რეაბილიტაცია, მისთვის პირვანდელი სახის აღდგენა და  აზერბაიჯანის დანარჩენ პროვინციებთან დამაკავშირებელი ავტობანის მშენებლობა. ასევე, დაგეგმილია ფიზულის საერთაშორისო აეროპორტის აგება, რომელიც ტურისტთა ნაკადს მოემსახურება. რეგიონის პერსპექტიულ ტურისტულ ობიექტებს შორის კი მოიაზრება ხოდაფერინის ხიდი, აღდამის მეჩეთი და თერმული სპა კურორტი ისთისუ. აზერბაიჯანში აქტიურად განიხილება ყარაბაღის ტერიტორიაზე სამთომოპოვებითი საქმიანობის აღდგენაც. აქ ექსპერტები სასარგებლო წიაღისეულის მნიშვნელოვანი მარაგების არსებობას ვარაუდობენ.

რეგიონში განსახორციელებელი სოციალური პროექტის მნიშვნელოვანი შემადგენელია დევნილთა დაბრუნება საკითხი. ყარაბაღის პირველი ომის დროს  (1992-1994 წწ.) მთიანი ყარაბაღის ყოფილი ავტონომიური ოლქი და მისი მიმდებარე შვიდი რაიონი დაახლოებით 500 ათასმა აზერბაიჯანელმა დატოვა. პირველ რიგში, რთული იქნება იმ დევნილთა დაბრუნება, ვინც 30 წლის განმავლობაში ფეხი მოიკიდა ბაქოსა და აზერბაიჯანის დიდ ქალაქებში. მასობრივი დაბრუნება პრობლემატურია ქელბაჯარის და ნაწილობრივ ლაჩინის რაიონებშიც, სადაც გარე სამყაროსთან კომუნიკაციის პრობლემაა – დანარჩენ აზერბაიჯანთან დამაკავშირებელ მუროვდაღის უღელტეხილზე დღესაც არ არის ასფალტის საფარი და ამ გზაზე ზამთარში, დიდთოვლობისას, გადაადგილება გაძნელებულია, ხოლო ლაჩინის კორიდორით სარგებლობისას მოსახლეობას რუს სამშვიდობოებთან მოუწევს ურთიერთობა. დევნილთა დაბრუნებისთვის უფრო ხელსაყრელი პირობებია აღდამის, ფიზულის, შუშისა და ჯებრაილის რაიონებში. აზერბაიჯანმა უკვე შექმნა დევნილთა დაბრუნების პრეცედენტი 2016 წლის საბრძოლო მოქმედებების შემდეგ, როდესაც გათავისუფლებულ სოფელ ჩოჯუქ-მერჯანლიში დევნილთა რამდენიმე ასეული კომლი დააბინავეს მათთვის საგანგებოდ აშენებულ სახლებში.

საერთაშორისო ურთიერთობების ასპექტი

ყარაბაღის მეორე ომის მსვლელობისას აზერბაიჯანი ეყრდნობოდა საერთაშორისო საზოგადოების მიერ აღიარებული საზღვრების ურყევობის პრინციპს, ამიტომაც მას საერთაშორისო ასპარეზზე სერიოზული წინააღმდეგობა არ შეხვედრია. დიდი ალბათობით, აზერბაიჯანი სოლიდურ ფინანსურ მხარდაჭერას მიიღებს ყარაბაღის ტერიტორიაზე დევნილთა განსახლებისათვის და სავარაუდოდ, ერთ-ერთი მთავარი დონორი თურქეთის რესპუბლიკა იქნება. თუმცა, შესაძლოა აზერბაიჯანს გარკვეული საერთაშორისო პრობლემები შეექმნას სომხური მოსახლეობის უფლებებთან დაკავშირებით.

მეორე ომამდელი ყარაბაღის სომხური მოსახლეობა ორ კატეგორიად შეიძლება დაიყოს: 1. ყარაბაღის პირველი ომის შემდგომ დე-ფაქტო ხელისუფლების მიერ ქელბაჯარის, გუბათლისა და ზენგილანის რაიონებში ორგანიზებულად ჩასახლებული მოსახლეობა და 2. პირველ ომამდე ჰადრუთის რაიონისა და აზერბაიჯანის მიერ დაკავებული რამდენიმე სოფლის მკვიდრი სომხური მოსახლეობა, რომელთა რაოდენობა  10 ათასამდე აღწევდა. დღეს ეს მოსახლეობა მთლიანად სომხეთშია გადასახლებული. თუ აზერბაიჯანი ვერ შეძლებს მათთვის ქონების უფლების უზრუნველყოფას, მაშინ შესაძლოა, სომხური მხარე საერთაშორისო ასპარეზზე უფრო ხელსაყრელ პოზიციაში აღმოჩნდეს.

მეორე მხრივ, რეგიონში სულ უფრო მცირდება მთიანი ყარაბაღის დე-ფაქტო ხელისუფლების როლი. მას მთლიანად რუსი სამშვიდობო ძალები გააკონტროლებენ. ოფიციალურ ერევანს კი უფრო და უფრო ნაკლები ბერკეტი ექნება ყარაბაღის სომხური პოლიტიკური ელიტის სამართავად. რუსულ მხარესთან ოფიციალური ურთიერთობების გარდა, მოსალოდნელია აგრეთვე არაფორმალური ურთიერთობების გაღრმავებაც, რაც მოიაზრებს შეიარაღებული ჯგუფების წვრთნასა და აღჭურვას, არადეკლარირებულ ფინანსურ მხარდაჭერას და ადგილობრივი მოსახლეობისათვის რუსული პასპორტების დარიგებას. 

აზერბაიჯანის მცდელობის მიუხედავად, თურქული სამშვიდობო ძალების სამოქმედო არეალში არ შევა დე-ფაქტო ხელისუფლების მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიები და თურქები მხოლოდ აზერბაიჯანის კონტროლირებად ტერიტორიებზე განთავსდებიან.

ცალკე უნდა აღინიშნოს ირან-აზერბაიჯანის ურთიერთობები ყარაბაღის ომის კონტექსტში. ორივე მხარისთვის მთავარი ტექნიკური საკითხი საზღვრების მთელი პერიმეტრის დემარკაცია და ახალი საკონტროლო-გამშვები პუნქტების გახსნაა. გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია, რომ მხარეები შეთანხმდნენ მდინარე არაქსზე არსებულ ჰესებში გამომუშავებული ელექტროენერგიის თანაბრად განაწილების თაობაზე. ცნობილია, რომ მაშინ, როდესაც ამ ტერიტორიებს სომხური ძალები აკონტროლებდნენ, ირანი დე-ფაქტო აკონტროლებდა ყველა ჰესს და აზერბაიჯანის კუთვნილ ელექტროენერგიასაც თავად მოიხმარდა. ახლა კი ჰესების ნახევარი  აზერბაიჯანის სუვერენულ ტერიტორიაზეა  და აუცილებელია ელექტროენერგიის დარგში ახალი შეთანხმების დადება.

დასკვნა

ყარაბაღის ომის დასრულებით, რეგიონში დამყარდა  ძალთა ახალი ბალანსი და გეოპოლიტიკური რეალობა. საბრძოლო მოქმედებების დასრულების მიუხედავად, სომხეთ-აზერბაიჯანს შორის დაძაბულობა კვლავაც მწვავე პრობლემაა. მნიშვნელოვნად გაიზარდა რუსეთის როლი სამხრეთ კავკასიაში, რომლის შეიარაღებული ძალები დამატებით ახალ ტერიტორიებზე განთავსდნენ. ამის პარალელურად, აზერბაიჯანის ხელისუფლება დაკავებული ტერიტორიების ათვისების პროცესში აქტიურად არის ჩართული. ჯერჯერობით, ეს პროცესი საწყის სტადიაშია. საქართველო ყარაბაღში მიმდინარე რეინტეგრაციულ პროცესებს ყურადღებით აკვირდება და სწავლობს, რადგან ჩვენი ქვეყანაც ისწრაფვის ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენისკენ.